Αρισταίος – Ο πρώτος μελισσοκόμος, και η Βουγονία

συντάκτης Pavlos · Δημοσιεύτηκε 29 Ιανουαρίου, 2013 · Ενημερώθηκε 11 Φεβρουαρίου, 2013

Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης, η οποία κατά ορισμένους ήταν δεινή κυνηγός και κόρη του βασιλέα των Λαπιθών Υψέως, κατά άλλους ναϊάδα νύμφη, κόρη του ποταμού Πηνειού, η οποία γέννησε και τον μάντη της Αργοναυτικής Εκστρατείας Ίδμων. Βουγονία είναι η αρχαία μέθοδος όπου από το κουφάρι ενός βοδιού, εμφανιζόντουσαν σμήνη μελισσών.

Αρισταίος, του François-Joseph Bosio (1768-1845), Λούβρο

Ο Πίνδαρος, αναφέρεται στον μύθο της Κυρήνης και του Αρισταίου στην Επινίκια Ωδή που έγγραψε για τον νικητή των Πύθιων, Τελεσικράτη. Εκεί μας αφηγείται πως με την γέννηση του Αρισταίου, ο Ερμής παρέλαβε το βρέφος και το παρέδωσε στις Ώρες και την Γαία, οι οποίες τον θαύμασαν και του έδωσαν νέκταρ και αμβροσία, κάνοντάς τον αθάνατο “..έναν Ζεύς, έναν ιερό Απόλλων..”.

Σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα (Πίνδαρος, Διόδωρος ο Σικελός, Απολλώνιος ο Ρόδιος κ.α.), ο Αρισταίος ανατράφηκε και διδάχτηκε από τις νύμφες, τις μούσες και τον κένταυρο Χείρων. Έγινε δε γνωστός στους ανθρώπους ως Αρισταίος, Αγρέας (κυνηγός) και Νόμιος (ποιμένας).

Η γνώση που παρέλαβε από τα μυθικά πλάσματα που τον ανέθρεψαν ήταν πολύτιμη και αυτός με την σειρά του μετέφερε τις τέχνες που διδάχτηκε από τις νύμφες και τις μούσες στον άνθρωπο. Στις βασικές γνώσεις που μας έδωσε ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία, και φυσικά η μελισσοκομία, των οποίων ήταν και ο προστάτης.

Ο θάνατος των μελισσών

Ο μύθος λέει πως μια μέρα ο Αρισταίος βρήκε νεκρές τις μέλισσές του και άδειες τις κηρήθρες (Σύνδρομο Κατάρρευσης Αποικιών;). Ο Βιργίλιος στα Γεωργικά του, μας εξηγεί πως η θανάτωση των μελισσών προήρθε από την εκδίκηση των Δρυάδων νυμφών, για τον άδικο θάνατο της αγαπημένης του Ορφέα, Ευρυδίκης. Λέγεται πως ο Αρισταίος θέλησε την Ευρυδίκη και την κυνήγησε. Στην προσπάθειά της να ξεφύγει, πάτησε ένα δηλητηριώδες φίδι που την δάγκωσε. Αντιθέτως ο Οβίδιος γράφει στο Ρωμαϊκό Εορτολόγιο (Fasti) πως ο θάνατός της δεν ήταν σφάλμα του Αρισταίου, αλλά προήλθε όταν η Ευρυδίκη χόρεψε με τις Ναϊάδες την ημέρα του γάμου της.

Σε ένα πράγμα πάντως συμφωνούσαν και οι δύο. Ο Αρισταίος ήταν συντετριμμένος από την απώλεια των μελισσών του, και αφού τα είδε σκούρα – ολόκληρος Θεός, πήγε στη μητέρα του… Κατευθύνθηκε λοιπόν προς τα νερά του Πηνειού και φώναζε προς βοήθεια την μητέρα του. Πρώτη τον άκουσε η Νηρηίδα νύμφη Αρετούσα, η οποία κάλεσε την Κυρήνη. Βλέποντας αυτή τον γιο της σε πραγματικά οικτρή κατάσταση, τον συμβούλεψε να βρει τον “γέρο της θάλασσας” Πρωτέα. Ο Πρωτέας μπορούσε να αλλάξει πολλές μορφές στην προσπάθειά του να ξεφύγει από κάποιον που θα προσπαθούσε να τον αιχμαλωτίσει. Έτσι και η Κυρήνη δασκάλεψε τον Αρισταίο να μην τρομάξει ή ξαφνιαστεί, παρά να κρατήσει σφιχτά δεμένο τον Πρωτέα έως ότου αυτός επανέλθει στην αρχική του μορφή – και τότε θα ήταν αναγκασμένος να αποκαλύψει τι προκάλεσε τον χαμό των μελισσών.

Η Βουγονία των Μελισσών

Τόσο διαδεδομένη ήταν η πίστη στην Βουγονία, που οι αρχαίοι αναφερόντουσαν στη μέλισσα ως “βουγενής” ή “ταυρογενής”. Η βιβλιογραφία πάνω στο θέμα είναι περιορισμένη. Πρώτος φυσικά που εφάρμοσε μια μορφή Βουγονίας, άρα και θεμελιωτής της, ήταν ο Αρισταίος.

Η Εξιλέωση του Αρισταίου – Βουγονία κατά Κυρήνης

Όπως προείπαμε, ο Αρισταίος ζήτησε από τον Πρωτέα να του εξηγήσει πως χάθηκαν τα μελίσσια του. Αυτός του είπε πως προκάλεσε την οργή των Δρυάδων με τον κατατρεγμό της Ευρυδίκης και η Κυρήνη τότε του αποκάλυψε πως θα έπρεπε να κάνει μια πολύ συγκεκριμένη τελετουργική θυσία για να εξιλεωθεί.

Έπρεπε να επιλέξει τέσσερις εκλεκτούς ταύρους και τέσσερις νεαρές αγελάδες, να τοποθετήσει τέσσερις βωμούς δίπλα στα ιερά των Θεών, και να θυσιάσει τα ζώα στραγγίζοντας το αίμα τους, και αφήνοντας τα κουφάρια πάνω στη φυλλωσιά του αγρού. Στην ένατη αυγή, να προσφέρει στην μνήμη του Ορφέα παπαρούνες της Λήθης, και να σφάξει μια μαύρη προβατίνα. Μετά να θυσιάσει και ένα μοσχάρι στην μνήμη της Ευρυδίκης. Αφού έκανε όλα αυτά, γυρνάει πάλι στον αγρό, και προς μεγάλη του έκπληξη βλέπει να βγαίνουν σμήνη μελισσών από τα διαλυμένα κουφάρια των βοδιών, να πετάνε σαν σύννεφο από πάνω, και να σχηματίζουν σμάρια πάνω στα κοντινά δέντρα (Βιργίλιος, Γεωργικά).

Παραδοσιακή Βουγονία (Βιργίλιος, Γεωργικά)

Ο Βιργίλιος κάνει ιδιαίτερη αναφορά στα Γεωργικά του και σε μια άλλη μέθοδο Βουγονίας που αποδίδει πάλι στον Αρισταίο, αρκετά διαφορετική από την τελετή εξιλέωσής του προς τις νύμφες του δάσους. Μια τεχνική λοιπόν που εφαρμόστηκε πρώτα στον Νείλο της Αιγύπτου.

Πρώτα επιλέγεται ένα μέρος, μικρό και προορισμένο γιαυτό τον σκοπό. Περικλείεται από τοίχους και κεραμοσκεπή, με τέσσερα παράθυρα να αντικρίζουν τους τέσσερις ανέμους. Τότε βρίσκουν ένα βόδι που τα κέρατά του να δείχνουν πως ξεκινάει το δεύτερο καλοκαίρι της ζωής του. Το πνίγουν κλείνοντας ερμητικά το στόμα και τα ρουθούνια του, ενώ το χτυπάνε έως θανάτου. Συνεχίζουν να χτυπάνε το κουφάρι του ζώου, ως να πολτοποιηθεί η σάρκα του κάτω από το τομάρι που δεν έχει ανοιχθεί. Αφήνουν το νεκρό ζώο μέσα στη “φυλακή” του, και κάτω από τα πλευρά του βάζουν κλαδιά, θυμάρι και φρέσκια κάσσια. Όλη η διαδικασία γίνεται πριν οι ζέφυροι αναμοχλεύσουν τα κύματα, πριν τα λιβάδια αναψοκοκκινίσουν, πριν τα χελιδόνια φτιάξουν τις φωλιές τους. Εντωμεταξύ η ζύμωση που προκάλεσε η υγρασία και η ζέστη στα εσωτερικά του κουφαριού κάνει ως εκ θαύματος να εμφανιστούν περίεργα όντα. Αρχικά δίχως πόδια, έπειτα αποκτούν ακόμη και φτερά, σχηματίζουν σμήνη, όλο και περισσότερα διασχίζουν τον αέρα ώσπου σαν μπόρα καλοκαιρινή, εξορμούν.

Βουγονία στα Γεωπονικά του Βυζαντίου

Η επόμενη περιγραφή της Βουγονίας έγινε αιώνες αργότερα, στα Γεωπονικά που συντάχθηκαν επί του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου στο Βυζάντιο.

Αν και βασισμένη στην αρχέτυπο ιστορία του Αρισταίου, η διαδικασία εκεί ήταν ως εξής:

Χτίστε ένα οίκημα, 10 πήχεις ύψος, με όλες τις πλευρές του στις ίδιες διαστάσεις, με μια πόρτα και τέσσερα παράθυρα, ένα σε κάθε πλευρά. Βάλτε μέσα ένα βόδι 30 μηνών, πολύ παχύ και σαρκώδες, και αφήστε νεαρούς να το σκοτώσουν χτυπώντας το δυνατά με ρόπαλα, ώστε να διαλύσουν την σάρκα και τα κόκαλά του, αλλά με προσοχή να μην χυθεί αίμα. Κλείστε όλα τα στόμια του βοδιού με καθαρά λινά ποτισμένα σε πίσσα, βάλτε θυμάρια γύρω από το κουφάρι. Έπειτα σφραγίστε όλα τα παράθυρα και τη πόρτα με ένα παχύ στρώμα πηλό, ώστε να μη περνάει αέρας. Μετά από τρεις εβδομάδες ανοίξτε τα και αφήστε ναι μπει φως και φρέσκος αέρας, εκτός από την πλευρά όπου ο άνεμος φυσάει πιο δυνατά. Αφού περάσουν 11 μέρες, το οίκημα θα είναι γεμάτο μέλισσες, να κρέμονται μαζί σε σμάρια, και τίποτε δεν θα έχει μείνει από το βόδι, παρά μόνο κέρατα, κόκαλα και τρίχωμα. (Γεωπονικά)

Ευτυχώς οι πρακτικές της μελισσοκομίας σήμερα είναι πολύ διαφορετικές, αφού ο άνθρωπος εξέλιξε την γνώση και την τέχνη του. Παρόλα αυτά, οφείλουμε τα πάντα σε αυτούς τους πρώτους ανθρώπους που μάζευαν άγρια σμήνη, στις νύμφες, και στον πρώτο διδάξα που έχασε τα μελίσσια του, αλλά δεν έχασε την πίστη και την επιμονή του ώστε να τα ξαναφτιάξει.

Είχατε ακούσει ξανά για την Βουγονία και τον Αρισταίο; Γνωρίζετε κάτι ακόμη γύρω από τον μύθο; Μοιραστείτε το σχόλιό σας μαζί μας στην παρακάτω φόρμα.

Πηγές